S3 AFL10: Romeinse vondsten in Hazerswoude

Na de aflevering over de Romeinse forten in de gemeente Alphen aan den Rijn, is er in deze aflevering aandacht voor recente vondsten binnen de gemeente. In Hazerswoude wordt het woningbouwproject Westvaartpark gerealiseerd. Vooronderzoek leverde weinig op, maar ondertussen maken bijzondere Romeinse vondsten duidelijk dat op deze locatie langs de limesweg iets meer aan de hand was. Maar wat? Ik spreek met archeoloog Wilfried Hessing van Vestigia, die het archeologische onderzoek van de afgelopen jaren heeft begeleid.

Waar ligt de opgravingslocatie?
De locatie in Hazerswoude-Rijndijk bevindt zich hemelsbreed precies op de helft tussen castellum Albaniana in Alphen aan den Rijn en castellum Matilo in Leiden. En juist op deze locatie is de eerste mijlpaal gevonden die langs de limesweg in Nederland stond. Een bijzondere vondst die ook landelijk in het nieuws kwam. En dat is niet het enige. De vele Romeinse en tevens militaire vondsten maken duidelijk dat de Romeinen hier niet alleen aan de weg werkten, maar ook verbleven. Heeft hier een wachtpost gestaan, een herberg of een wegtempeltje? Bewijs voor een bouwwerk zijn tot dusver nog niet aangetroffen. En de vraag is of dat nog gaat gebeuren. Luister naar de podcast om alles over het onderzoek te horen.

Landschappelijke ligging van het nieuwbouwplan Westvaartpark ten westen van Hazerswoude-Rijndijk. De Romeinse limesweg en opgravingslocaties. (beeld: Vestigia)

Wat is de limesweg?
In de Romeinse tijd was de rivier de Rijn de noordgrens van het Romeinse Rijk. Om de forten en wachttorens die langs deze grens werden gebouwd te verbinden werd de limesweg aangelegd. In Hazerswoude is deze limesweg aangetroffen. Het was een soort rijksweg die was bedoeld om troepenverplaatsingen langs de grens snel en effectief te laten verlopen. Dankzij deze weg was het mogelijk om minder troepen in de forten te stationeren, omdat ze zich toch snel konden verplaatsen als het nodig was. Verschillende keizers zoals Trajanus en Hadrianus waren bezig met invallen in het Donaugebied in het midden van de tweede eeuw. In ons gebied was het op dat moment rustiger en door te zorgen voor een goede infrastructuur kon de grens met minder troepen worden verdedigd.

Dwarsdoorsnede limesweg in Hazerswoude. Links het restant van een eiken paal die deel uitmaakte van de dubbele rij om het weglichaam vast te zetten. (foto: Vestigia)

Hadrianus heeft heel erg geïnvesteerd in de verbetering en het onderhoud van de limesweg. In een paar jaar tijd is er enorm aan deze weg getimmerd. Het gaat om honderdduizenden houten palen. Er is een soort dijk opgeworpen waarover de weg is aangelegd. De laatste decennia zijn met name ten westen van Utrecht steeds meer stukjes weg teruggevonden in allerlei opgravingen en nu dus ook in Hazerswoude. Aan de noordkant van het plangebied vlak achter de huidige Rijndijk is de Hadrianusweg aangetroffen met de bekende houten palen waarmee een dijkje werd vastgezet. Die houten palen dateren allemaal uit de winter van 124/125. Dat komt overeen met vergelijkbare vondsten in Leidsche Rijn Utrecht en in Valkenburg bij Katwijk. Hoe meer je opgraaft en vindt langs de limesweg, des te duidelijker het wordt dat dit een groot project moet zijn geweest.

Het bijzondere van de opgravingslocatie in Hazerswoude is dat de Romeinen te maken hebben met een zijriviertje waar ze overheen moeten. Bovendien hebben ze daar veel overlast gehad van overstromingen en dat is duidelijk te zien aan alle houten vondsten. Elke keer moest de weg weer opgebouwd en afgebroken worden. Dat verklaart waarom er in allerlei geulen en geultjes houten beschoeiingen, damwandjes en brugconstructies zijn aangelegd. Daar worden nu steeds stukjes van opgegraven.

Leren schoen met uniek sierlijk spijkerpatroon eerste helft 3e eeuw (foto: Vestigia)

Bijzondere vondsten
In totaal zijn er tussen de 40.000 en 50.000 Romeinse vondsten gedaan in Hazerswoude. In de podcast vertelt Wilfried over twee bijzondere vondsten: een Romeinse mijlpaal en een houten plankje oftewel een tabula ansata. Maar er is nog veel meer gevonden, waaronder veel militaire vondsten. Denk hierbij aan stukjes metalen uitrustingsstukken, grote sierschijven of eremedailles. Maar ook een aantal leren schoenen, waarvan 1 met een heel bijzonder spijkerpatroon (zie foto).

Kleine loden zegeltjes
Een andere bijzondere vondst zijn kleine loden zegeltjes die gestempeld waren en waar tekst op staat. Ook deze zijn in Nederland nauwelijks bekend. Eentje is in Velsen gevonden in een vrij vroege periode. Dit soort loden zegeltjes kennen we alleen uit het gebied van de muur van Hadrianus en in het oosten langs de Donau in Roemenië. We weten niet precies waarvoor ze dienden. De idee is dat ze kunnen worden vergeleken met de middeleeuwse lakenloodjes, die aan grote lappen stof werden gehangen om aan te geven dat de belasting betaald was of ze geen belasting hoefden te betalen. Deze zegels werden wellicht ook aan voorraden gehangen van bijvoorbeeld de militaire gouverneur die langs de Romeinse grens allerlei voorraden had voor noodgevallen. Als die spullen dan verplaatst werden was het duidelijk dat ze van de keizer waren en niet aangeslagen konden worden voor de belasting, In de Romeinse tijd werd namelijk al tol en belasting geheven Daar zouden de loden zegeltjes voor gebruikt kunnen zijn. De vraag is natuurlijk waarom ze juist in Hazerswoude zijn terechtgekomen? Misschien zijn er allerlei spullen naar deze plek vervoerd onder militaire leiding om bijvoorbeeld reparaties aan te brengen aan de Romeinse weg en de brug die er misschien gestaan heeft. Wellicht moesten ze daarvoor de noodvoorraden gebruiken. Het maakt allemaal duidelijk dat er hier iets meer aan de hand is geweest dan alleen een weg. De Romeinen waren hier overduidelijk aanwezig en hoge Romeinen lijken te hebben ingegrepen. Dat maakt dat deze locatie zoveel aandacht krijgt.

Meer weten?

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van het Erfgoedfonds van de gemeente Alphen aan den Rijn.

S3 AFL 9: Romeinse Vicus aan de Rijn

In deze aflevering hoor je deel 2 met archeoloog Julia Chorus. Ze vertelt over het project Romeinse Vicus aan de Rijn. Er is veel onderzoek gedaan naar de Romeinse forten langs de Rijn, maar hoe zit het met de kampdorpen die er omheen ontstonden? Door in oud onderzoek te duiken en de vondsten opnieuw te bekijken hoopt Julia samen met haar team meer te weten te komen over het ontstaan van de kampdorpen en de bewoners. Naast het onderzoek is publieksparticipatie een belangrijk onderdeel van het project. Als pop-up archeohotspot heeft de tent al regelmatig in Leiden, Alphen aan den Rijn en Zwammerdam gestaan. Zo hoopt Julia steeds meer bewoners bewust te maken van het bijzondere Romeinse verleden in hun eigen woonplaats.

In deze aflevering kom je ook te weten wat je als bewoner of bezoeker in Alphen aan de Rijn en Zwammerdam kunt terugvinden over de Romeinen. Zo is er sinds kort een bronzen maquette van het Romeinse fort in Alphen aan den Rijn. En is er bij de zorginstelling Ipse de Bruggen in Zwammerdam een mooi Limes bezoekerscentrum. In het verleden heb ik hier een blog over geschreven.

Meer weten?

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van het Erfgoedfonds van de gemeente Alphen aan den Rijn.


S3 AFL 8: TWEE ROMEINSE FORTEN IN GEMEENTE ALPHEN AAN DEN RIJN

Deze aflevering spreek ik met archeoloog Julia Chorus. Ze schrijft een proefschrift over de houtbouwfasen van de Romeinse forten tussen Vechten en de Noordzee. Daarnaast heeft ze meegewerkt aan de opgravingen in het centrum van Alphen aan den Rijn. Ze is dan ook de ideale kandidaat om ons meer te vertellen over de forten in Alphen aan den Rijn en Zwammerdam, oftewel castellum Albaniana en castellum Nigrum Pulum.

Op 26 oktober 2023 is een bronzen maquette van castellum Albaniana onthuld op het Rijnplein in Alphen aan den Rijn. Julia heeft de reconstructie gemaakt, waarna kunstenaar en restaurateur Marc van der Aa de maquette heeft gemaakt. Lees het bericht hier.

Lees de blog over het proefschrift van Julia Chorus over de houtbouwfasen van de castella tussen Vechten en de Noordzee. Klik hier.

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van het Erfgoedfonds van de gemeente Alphen aan den Rijn.

s3 afl 7: Arnhem Meinerswijk

Deze aflevering spreek ik met Martijn Defilet, stadsarcheoloog bij de gemeente Arnhem, over Arnhem Meinerswijk. Op deze plek, in de uiterwaarden van de Rijn, liggen onder de grond nog de resten van een Romeins castellum. SInds juli 2021 is dit fort onderdeel van het Unesco Werelderfgoed van de Nedergermaanse Limes. Wat maakt Arnhem Meinerswijk zo bijzonder? Martijn vertelt er graag alles over.

Meinerswijk (bron: Gemeente Arnhem)

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de gemeente Arnhem

s3 afl 6: Wandelen langs de limes

Marten Jesse Pot is archeoloog en werkt als communicatieadviseur bij de faculteit Archeologie in Leiden. In zijn vrije tijd maakt hij graag lange afstandswandelingen. Tijdens zijn wandelingen langs de Neder-Germaanse Limes in Nederland heeft hij samen met zijn broer een vlog gemaakt. Op een humoristische manier neemt hij de kijker mee langs de limes en vertelt onderweg verschillende wetenswaardigheden over de Romeinen in Nederland.

Boottochten

Marten Jesse is gids bij het Romeinse vaararrangement in Leiden. Van mei t/m september is er normaal gesproken elke twee weken een tocht. Deze start in Leiden centrum, maakt een tussenstop in het Romeinse park Matilo en in Leiderdorp voor een lunch. Daarna vaart de boot terug naar Leiden centrum. Niet alleen kom je alles te weten over de Romeinse tijd, je krijgt ook echte Romeinse vondsten in handen. Dichterbij de geschiedenis kun je niet komen! Klik hier voor meer informatie.

Vloggen en bloggen

s3 afl 5: Constructing the limes

Sinds deze zomer is de Neder-Germaanse Limes Unesco Werelderfgoed. Deze grens is tevens het onderwerp van een grootschalig project ‘Constructing the limes’. Het onderzoek gaat niet alleen over hoe de grens in de oudheid werkte, maar ook hoe deze tot vandaag de dag zichtbaar wordt gemaakt als cultureel erfgoed en het ons denken over grenzen beïnvloedt. Saskia Stevens van de Universiteit Utrecht leidt dit project en vertelt in deze aflevering over de verschillende onderzoeken en op welke manier het grote publiek bij het project wordt betrokken. Het doel is namelijk om wetenschappelijk onderzoek toegankelijk te maken voor een breed publiek.


s3 afl 4: Kanaal van Corbulo

Sinds deze zomer is de Neder-Germaanse Limes Unesco Werelderfgoed. Een bijzondere erkende locatie is een stuk van het Kanaal van Corbulo in de gemeente Leidschendam-Voorburg. Dit kanaal is in de eerste eeuw na Chr. in opdracht van generaal Corbulo aangelegd als verbinding tussen Rijn en Maas. Ik spreek met archeoloog Wilfried Hessing over het belang van dit kanaal, maar ook over het belang van bescherming. De druk om te bouwen in de Randstad is groot en dat vormt een bedreiging voor het behoud van dit bijzondere erfgoed.

We weten dat de Romeinen tot veel in staat waren. Het aanleggen van het Kanaal van Corbulo was echter een waterstaatkundig hoogstandje voor die tijd. Het kanaal was zo’n 25 à 30 kilometer lang. Het werd aangelegd in een moeraslandschap achter de duinen, waar allerlei kreekjes doorheen liepen. De Romeinse ingenieurs hadden de technische en bouwkundige achtergrond en hebben voor de landschappelijke kennis waarschijnlijk gebruik gemaakt van de lokale mensen die de routes en waterwegen en paden goed kenden. Vervolgens moest een tracé uitgezet worden. Daar hadden ze meetinstrumenten voor. Ze werkten met waterpassen, schietlood en doorzichten.

Een kanaal graven
Als je in West-Nederland een gat graaft, dan loopt het meteen vol water. Waarschijnlijk hebben de Romeinen met compartimenten gewerkt en tijdens het uitgraven de instabiele kanten voorzien van beschoeiingen. Het grootste gedeelte van het kanaal werd uitgegraven in het veen. Dat kon redelijk makkelijk worden uitgestoken met een schep, in tegenstelling tot klei. Op de bodem van het kanaal hebben ze nog een laag veen laten zitten, zodat ze niet in het zandbed van de strandwallen terecht kwamen. Na het graven van de compartimenten werden de dammetjes doorgestoken en kon het water doorstromen. Waar mogelijk maakten ze gebruik van natuurlijke waterlopen, kreekjes en geulen.

Omgaan met het getij
In het noorden stond het kanaal in verbinding met de Rijn en in het zuiden met de Maas. Op het punt waar het kanaal aansloot waren dit getijdenrivieren. Met opstuwend tij kwam er water in vanuit de Noordzee en met uitstromend tij stroomde het weg.  Dat had invloed op het kanaal. Waarschijnlijk hebben de Romeinen in het kanaal dammetjes aangebracht om het water vast te houden. Sluizen kenden ze nog niet zo goed. In de dammen lagen buizen, ook wel duikers genoemd, zodat het water er onderdoor kon lopen. Deze hadden een klep aan het eind waardoor het water slechts één kant op kon en niet terug. Dit belemmerde de vaarroute van de schepen. Waarschijnlijk werd dit opgelost met overlaten of overtomen. Dat is ook bekend uit de middeleeuwen. Het is een punt waar je een boot over een dam heen kunt trekken met een soort glijdende scheepshelling.

Bij Leidschendam is mogelijk een aanzet naar een overtoom gevonden. Op zo'n punt vernauwden de Romeinen het kanaal. Normaal is het kanaal 14 meter breed en daar vernauwt het zich tot 4/5 meter. Er werd een dam ingelegd met duiker en een overtoom erlangs om het schip overheen te trekken. Mogelijk is er bij Voorburg ook zoiets geweest. Als je met een aantal compartimenten werkt, kun je de waterstand redelijk in stand houden. Dat betekent wel dat er onderhoud moest worden gepleegd. Dat is tijdens het onderzoek van de afgelopen jaren steeds duidelijker naar voor gekomen. Het kanaal was geen eenmalige gebeurtenis, de Romeinen hebben duidelijk onderhoud gepleegd aan het kanaal. Af en toe werd het kanaalbed weer uitgegraven of werd op een stuk een ander tracé gekozen. Dan kwam er een bocht of een net iets ander verloop. Technisch gezien is het makkelijker om een nieuw bed uit te graven in het veen dan een verzand kanaal met klei en zand op de bodem uit te graven. Zo is er in 200 jaar tijd een heel systeem ontstaan achter de duinen en dat moet nog verder ontrafelt worden.

Toekomstig onderzoek
Na jaren onderzoek is het duidelijk geworden dat het niet slechts ome en kanaal gaat, maar om een hele infrastructuur. Langs de oevers heeft zich van alles afgespeeld. Er heeft waarschijnlijk een breed pad of een weg gelopen. Er lagen op verschillende plekken havens of aanlegplaatsen. Misschien waren er wel controleposten. Er zijn een heleboel nieuwe vragen ontstaan die wachten om beantwoord te worden. Tot nu toe heeft het onderzoek zich toegespitst op de ligging van het kanaal. Voor de toekomst is het belangrijk de omgeving mee te nemen. Al is dit kostentechnisch vaak lastig.

Unesco Werelderfgoed in gevaar
Er zijn nu een paar stukjes van het kanaal beschermd als Unesco Werelderfgoed, namelijk bij Leidschendam-Voorburg en Voorschoten. Het is belangrijk dat er een plan komt voor het beheer en behoud van het kanaal. Niet alleen voor de beschermde onderdelen, maar juist ook voor de gebieden die er buiten vallen. Het grootste gedeelte van het kanaal is namelijk onbeschermd. Daar staat een enorme druk op vanuit de ruimtelijke ontwikkeling. Het is een stuk van de Randstad waar heel intensief gebouwd is en nog gebouwd gaat worden. De afgelopen jaren heeft er veel onderzoek plaatsgevonden vanwege bouwplannen. Als dit in de toekomst zo doorgaat, gaan er steeds meer stukken van het kanaal verloren en is de kans groot dat er weinig tot niets van het kanaal overblijft in de grond.

Mocht dit het geval zijn, dan is het risico groot dat Unesco de toekenning weer intrekt, zoals in Liverpool is gebeurd. De bescherming van het kanaal vergt een brede blik. De provincie en de gemeentes moeten nadenken wat ze met het kanaal willen. Oftewel blijft er uiteindelijk weinig tot niets over van het kanaal, oftewel gaan ze gebieden beter beschermen zodat de rest van het kanaal behouden blijft voor de toekomst.

Publieksboek
Wilfried schrijft op dit moment aan een publieksboek over het Kanaal van Corbulo. Het doel van het boek is om het kanaal bij een breder publiek op de kaart te zetten en te laten zien wat het is geweest. Wilfried ziet het als taak van archeologen om het verhaal te blijven vertellen en ook te vertellen hoe het verhaal zich heeft ontwikkeld. Elke tijd heeft zijn eigen geschiedenis en het verhaal verandert door de tijd heen, vanwege nieuwe kennis die wordt opgedaan. Dat is volgens Wilfried een reden te meer om zuinig te zijn op het kanaal voor de toekomst, zodat nieuwe verhalen kunnen blijven worden verteld. Hij hoopt dat de provincie en gemeentes delen van het kanaal die zich nog onder de grond bevinden zo veel mogelijk beschermen. Mocht er in de toekomst onderzoek plaatsvinden, dan is het van belang dat de juiste vragen worden gesteld en niet steeds dezelfde dingen worden onderzocht. In zijn publieksboek komt daarom niet alleen de geschiedenis van het kanaal zelf aan bod, maar ook de geschiedenis van het onderzoek en wat er nodig is om in de toekomst nog meer te weten te komen. Het verhaal is nog niet klaar.



Deze serie is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

s3 afl 3: Een legioenskamp in Valkenburg (deel 2)

afbeelding podcast: Opgraving van een poort van het legioenskamp (foto: ADC/Archol)

Sinds deze zomer is de Neder-Germaanse Limes Unesco Werelderfgoed. Twee van de erkende locaties liggen in Valkenburg (Zuid-Holland). Het gaat om het castellumterrein in Valkenburg centrum en de vicus in Valkenburg De Woerd. Er is echter nog veel meer gevonden. Zo deden archeologen afgelopen jaar een spectaculaire vondst op het vliegveld van Valkenburg. Ze vonden een legioenskamp! Wouter Vos was bij dit onderzoek betrokken en vertelt over de vondst en wat dit betekent voor de geschiedenis van deze plek.

Elke nieuwe vondst levert een puzzelstukje op dat het verhaal van Romeins Valkenburg  completer maakt of juist verandert. Ook roept het nieuwe vragen op en worden nieuwe hypotheses opgesteld. De vondst van het legioenskamp heeft op dat gebied heel wat teweeg gebracht. Wouter bespreekt nog enkele hypotheses die niet in de podcast pasten, maar zeker de moeite waard zijn om over na te denken. Daarom zijn ze hieronder uitgeschreven.

Zijn de Romeinen al eerder in Valkenburg geweest?
Het legioenskamp is in de herfst/winter van 39 n.chr. gebouwd. Met behulp van dendrochronologie is dat bewezen. Er is ook gebruik gemaakt van ouder materiaal uit 34/35 n.Chr. dat vermoedelijk vanuit Duitsland hierheen is vervoerd. Dat suggereert dat de Romeinen bewust voor deze plek hebben gekozen en de plek al kenden. Er zijn in Valkenburg verschillende vondsten gedaan uit de tijd van keizer Tiberius die hierop zouden kunnen wijzen. Wellicht waren de Romeinen voor het eerst in dit gebied tijdens de campagnes van Germanicus in 15/16 n.Chr. Het fort in Velsen (Noord-Holland) wordt ook in deze periode gebouwd, dus het zou zo maar kunnen. Daar zijn alleen nog geen harde bewijzen voor gevonden. Nog verder terug voer Drusus ook al rond in de wateren van ons land tijdens de verovertochten van het noorden. Het is daarom heel waarschijnlijk dat de Romeinen de delta van de Rijn en de plek waar ze het legioenskamp bouwden al kenden.

Is het legioenskamp hergebruikt door Corbulo?
Een interessante gedachte is dat de plek niet alleen voor de invasie van Brittannië is gebruikt, maar dat ze er later nog zitten. Na het bouwen van het fort wordt het in onderhoud gehouden. In een wilde hypothese van Wouter komt dan in 42 n.Chr. het 20ste legioen dat afzakt langs de Rijn, voordat ze de oversteek naar Engeland maken in 43 n.Chr. Het is niet bekend hoe ze de oversteek maken, maar het vermoeden is buitengaats, dus overzee. Wellicht is de oversteek zo gevaarlijk dat ze dit niet nogmaals herhalen en is dat de aanleiding om het kanaal van Corbulo aan te leggen. Als Corbulo in 47 n.Chr. wordt teruggeroepen achter de Rijn, krijgt hij namelijk de opdracht om een kanaal te graven. Dat komt niet uit de lucht vallen, daar zit een gedachte achter. De militaire infrastructuur moet op orde worden gebracht. Vanaf de Rijn moet men altijd naar Engeland kunnen.

Een opvallend gegeven is dat aan de noordkant van het legioenskamp geen gracht ligt, maar een vaart. Een gracht is 5/6 meter breed, maar deze vaart is meer dan 10 meter breed. Die gaat richting het westen. Ook ligt er een stelsel van kreken die noordwest/zuidoost georiënteerd zijn. Deze staan onder invloed van het getijde. Het vermoeden bestaat dat een aantal van die kreken bevaarbaar waren en dat de vaart aansloot op een van die kreken. Voorbij de strandwallen sloot een aantal kreken aan op het 'bekende' Kanaal van Corbulo naar het zuidwesten richting Forum Hadriani en de Maasmond. De idee is dus dat het Kanaal in eerste instantie niet liep van de Rijn bij Leiden (Matilo), maar dat het kanaal in eerste instantie juist vanaf Valkenburg wordt gegraven, vanaf de noordelijke vaart. Er wordt aangesloten op een kreek in de richting van de Vliet bij Leiden Roomburg en zo wordt een verbinding naar het zuiden in de richting van de Maasmond gemaakt. En misschien dat van daaruit het kanaal wordt doorgetrokken richting Zeeland, om uit te komen bij Domburg, waar de Romeinen met de Schelde in de rug de oversteek konden maken naar Engeland.

Kaart met de positie van de legioensvesting met de vaart en kreken (vos Archeo): 1. castellum 2. Veldzicht. 3. Marktveld/Weerdkampen. 4. Woerd. 5. vliegveld Valkenburg  a) gebouwen; b) wegen; c) legioensvesting; d) Rijn en zijgeulen (estuarium); e) opgravingsputten

Kaart met de positie van de legioensvesting met de vaart en kreken (vos Archeo): 1. castellum 2. Veldzicht. 3. Marktveld/Weerdkampen. 4. Woerd. 5. vliegveld Valkenburg
a) gebouwen; b) wegen; c) legioensvesting; d) Rijn en zijgeulen (estuarium); e) opgravingsputten

Corbulo kan het legioenskamp hebben gebruikt voor zijn legioenen om het kanaal vanaf Valkenburg naar de Vliet en naar de Maasmond te graven. Als hij rond 49/50 n.Chr. klaar is vertrekt hij weer. Deze datering is met behulp van dendrochronologie op palen uit de beschoeiing van het kanaal gekomen. Het fort raakt vanaf dat moment wellicht buiten gebruik. De kreken en vaart bij Valkenburg worden op dat moment met moeite opengehouden. De Romeinen kunnen zich hebben afgevraagd waarom ze de bocht nemen richting Valkenburg. Waarom niet in een rechte lijn door naar de Rijn?  Dan kan het kanaal in tweede instantie dus richting de plek bij Leiden Roomburg (Matilo) zijn gegraven. Het fort bij Matilo ontstaat ook pas rond 70 n.Chr. Een vroegere post is mogelijk, maar nog niet gevonden.

Toekomstig onderzoek
Door een nieuwe vondst ontstaat zo een kettingreactie aan nieuwe hypotheses en gedachten. Deze zullen verder onderzocht moeten worden en misschien weten we over enkele jaren wel meer. Of komen de archeologen er toch achter dat ze er helemaal naast zaten?

Meer weten?

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

s3 afl 2: Romeins Valkenburg (deel 1)

Sinds deze zomer is de Neder-Germaanse Limes Unesco Werelderfgoed. Twee van de erkende locaties liggen in Valkenburg (Zuid-Holland). Het gaat om het castellumterrein in Valkenbug centrum en de vicus in Valkenburg De Woerd. In het Torenmuseum, dat zich letterlijk op het castellum bevindt, spreek ik met Wouter Vos over Romeins Valkenburg. Er is namelijk nog veel meer gevonden, zoals een grafveld, boerderijen, een mini-fort en de Romeinse weg.

De afgelopen jaren is Valkenburg (Zuid-Holland) regelmatig in het nieuws geweest met spectaculaire Romeinse vondsten. Denk aan het legioenskamp op het vliegveld van Valkenburg of de Romeinse weg met 2 palen met inscripties van het betreffende cohort dat aan de weg heeft gewerkt.

De opgravinggeschiedenis van Valkenburg gaat echter veel verder terug en heeft vaker bijzondere vondsten aan het licht gebracht. Dit begon tijdens en na de Tweede Wereldoorlog met het onderzoek van professor Van Giffen naar het Romeinse legerkamp. Deze en latere opgravingen hebben bijgedragen aan de kennis over de Romeinse periode en gelden als voorbeeld in heel Nederland.

In deel 2 van deze aflevering komt het legioenskamp uitgebreid aan bod.

Kaart van Valkenburg en de toponiemen van de opgravingslocaties (Vos Archeo)  1. Centrum Dorp Valkenburg - castellum (1941-1950, 1980); 2. Veldzicht (1994, 1996-1997); 3. Marktveld/Weerdkampen (1985-1988, 2019); 4. Woerd (1972, 1988); 5. Voormalig Marine Vliegkamp Valkenburg (2020-2021).

Kaart van Valkenburg en de toponiemen van de opgravingslocaties (Vos Archeo)
1. Centrum Dorp Valkenburg - castellum (1941-1950, 1980); 2. Veldzicht (1994, 1996-1997); 3. Marktveld/Weerdkampen (1985-1988, 2019); 4. Woerd (1972, 1988); 5. Voormalig Marine Vliegkamp Valkenburg (2020-2021).

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

s3 afl 1: Forum Hadriani

Sinds deze zomer is de Neder-Germaanse Limes Unesco Werelderfgoed. Één van de erkende locaties is Forum Hadriani, een Romeins stadje in Zuid-Holland. Auteur Tom Buijtendorp is elf jaar geleden, na jarenlang onderzoek, gepromoveerd op dit onderwerp en staat op het punt een publieksboek over Forum Hadriani te schrijven. Hij vertelt dan ook graag over deze bijzondere plek.


Status Unesco Werelderfgoed
Volgens Tom moet er nog veel gebeuren op het gebied van erkenning. Lokaal leeft het helaas nog niet erg. Men beseft niet hoe bijzonder het is dat er een Romeins stadje onder de grond ligt in Voorburg. De status van Unesco Werelderfgoed zorgt in ieder geval voor een stukje bescherming van belangrijk gebied en hopelijk voor een beter besef van het belang van dit gebied. Toch bestaat nog steeds het risico dat er meer gebouwd wordt, omdat men weinig in de grond verwacht. De verleiding is ook groot, aangezien Voorburg aan de rand van Den Haag ligt en er een groot tekort aan woningen is.

In de jaren tachtig had de gemeente bouwplannen. Leden van de AWN hebben toen in de winter in volkstuintjes een aantal proefsleufjes getrokken om het archeologische belang van het gebied aan te tonen. Er kwamen toen waterputten en resten van stenen gebouwen te voorschijn. Dankzij deze actie heeft men toen besloten om toch niet te bouwen. De geschiedenis herhaalt zich helaas. Een aantal jaar geleden was men wederom bijzonder verrast dat er een haven werd opgegraven op een plek waar woningen zouden komen. Aan de andere kant heeft deze vondst ook wel de ogen geopend. Er valt volgens Tom nog veel meer te verwachten in de omgeving van Forum Hadriani. Er moeten grafvelden liggen, misschien ligt er nog een amfitheater en er zijn aanwijzingen dat de stad in een latere fase nog is uitgebreid.

Publieksboek
Om ervoor te zorgen dat Forum Hadriani gaat leven bij de mensen, is Tom Buijtendorp begonnen aan een publieksboek. Hij kan hier nog niet veel over zeggen, maar hij gaat voor een bijzondere vorm. Volgend jaar oktober tijdens de Maand van de Geschiedenis zal het boek verschijnen.

Archeon
Tom heeft ruim dertig jaar onderzoek gedaan naar Forum Hadriani. In de jaren tachtig wist hij ongeveer hoe de stad er moest hebben uitgezien. Er was een hoofdstraat waarlangs huizen met zuilengalerijen stonden. Op dat moment kwam Archeon op en heeft hij met de ontwikkelaars overlegd om een stuk van Forum Hadriani na te bouwen. Ze hebben toen het rechthoekige stratenstelsel overgenomen en een Romeins huis (domus). Zo'n Romeins huis heeft aan de straatzijde een winkel en werkplaats en aan de achterzijde het woongedeelte. Het mooie van een reconstructie is dat je er in kunt rondlopen en een idee krijgt van de proporties.

Domus in het Archeon met aan de straatzijde een winkel en werkplaats.

Domus in het Archeon met aan de straatzijde een winkel en werkplaats.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

s2 afl 12: De limes beleven in beeld

Kelvin Wilson is archeologisch illustrator. Hij is, in tegenstelling tot anderen in het vak, geen archeoloog, maar kunstenaar. Hij heeft indertijd de kunstacademie gedaan, omdat hij illustrator wilde worden. Hij maakt dan ook niet zozeer archeologische reconstructies, maar hij vertelt met zijn prenten verhalen. Hij zorgt ervoor dat de limes voor het grote publiek tot leven komt.

Zijn werk is al verschillende keren voorbij gekomen in mijn podcast. Zo heeft hij de omslag ontworpen van Brittenburg: verdronken hoeksteen van het Romeinse Rijk van Tom Buijtendorp en van Wee de overwonnenen van Alexander van de Bunt. Nieuw en oud werk is bovendien te bewonderen in de tentoonstelling Romeinen langs de Rijn in het Rijksmuseum van Oudheden. Zie daarvoor de aflevering met Jasper de Bruin. Luister de aflevering voor de verhalen achter deze prachtige prenten.

KELVIN WILSON-Stadsmuur Rotterdam kl.jpg

Stadsmuur Rotterdam

De allereerste tekening die Wilson maakte naar aanleiding van een archeologische vondst— toen de stadsmuur van middeleeuws Rotterdam voor de deur van zijn kunstacademie werd opgegraven.

© Kelvin Wilson

KELVIN WILSON-Zwemmende Bataaf (1e en 2e versie) kl.jpg

zwemmende bataaf

De omslagillustratie voor Alexander van de Bunt’s recent verschenen “Wee de overwonnenen”, hergebruikt in een vitrine in het RMO. Bataafse ruiters werden er om geroemd te paard, en in formatie, water over te kunnen steken.

Een redactrice bij uitgeverij Omniboek verzocht na het zien van de illustratie de kleuren ‘volwassener’ te maken, vanwege de beoogde doelgroep van het boek. De prent moet immers vooraleerst visueel overtuigen.

© Kelvin Wilson

KELVIN WILSON-Verloofde kl.jpg

verloofde

In 2003 werkte Wilson samen met TGV Teksten en Presentatie aan de tentoonstelling “Onze oude buren”. Eén van de vele prenten die hij daar voor maakte, met als inspiratie een kralenketting uit het graf van een vrouw, toonde een Bataafse soldaat die afscheid neemt van de vrouw. Later werkte hij deze prent verder uit. Het werk is exemplarisch voor zijn eigen smaak: eenvoud in vorm, diepgang in het onderliggende verhaal. Net als archeologie zelf.

© Kelvin Wilson

KELVIN WILSON-Smeltkroes kl.jpg

smeltkroes

Een winkelstraat achter de limes, vol exotische producten en kleuren. Gemaakt voor de tentoonstelling “Romeinen langs de Rijn” in het RMO.

© Kelvin Wilson

KELVIN WILSON-Moerasbrug kl.jpg

Moerasbrug

Gemaakt in samenwerking met de archeologen van de gemeente Utrecht, met uitstekend bewaarde resten als basis, koos Wilson desondanks voor een voorstelling die de feitelijke weergave ondergeschikt maakt aan de beleving. Zó voelde Nederland voor de zuid-Europese bezettingsmacht.

© Kelvin Wilson

KELVIN WILSON-Vicus.jpg

Vicus

Wilson’s eigen favoriet in zijn serie prenten over de limes is de voorstelling waarin het gevolg van keizer Hadrianus het fort Hoge Woerd verlaat. De prent visualiseert niet de details van uitrustingen en architectuur, maar staat ten dienst van de geschiedenis: op zijn legendarische tour door de noordwestelijke provincies beval de keizer ogenschijnlijk de verzakte, door overstromingen geplaagde houten grensstructuren te herbouwen in steen— met de Muur van Hadrianus als sleutelsteen. Ook het zompige Hollandse land werd verder in cultuur gebracht.

© Kelvin Wilson

s2 afl 11: Een Romeins aquaduct en steenbakkerij

De Neder-Germaanse Limes is genomineerd als Unesco Werelderfgoed. In deze aflevering komen twee genomineerde plekken aan bod die in de omgeving van Berg en Dal zijn te vinden. Zo is er het aquaduct, aangelegd door het Tiende legioen dat in Nijmegen was gelegerd. De inspanningen van het legioen zijn nog steeds zichtbaar in het landschap. Afgelopen mei is nog een stuk van het aquaduct teruggevonden. De ander plek ligt op de Holdeurn, waar een enorme steenbakkerij lag. Hier werd door het leger de dakpannen, tegels, buizen en potten gebakken voor de castella langs de Neder-Germaanse Limes. Ik spreek met Stephan Weiss-König, conservator Provinciaal Depot voor Bodemvondsten bij Museum het Valkhof. Zijn allereerste opgraving in Nederland was op de Holdeurn. In zijn huidige functie beheert hij de vondsten van deze en andere opgravingen die in de provincie worden gedaan.

Landschapsarcheologie

Archeologen doen onderzoek naar boompollen en graspollen die zich in de grond bevinden. Met behulp van de pollen is het mogelijk het landschap te reconstrueren. Zo kunnen ze zien of er bossen waren en op welke moment het gebied ontbost is geweest. Voor de Romeinse tijd hebben ze kunnen achterhalen dat het gebied al redelijk ontbost was en dat het na het vertrek van de Romeinen in de Middeleeuwen weer een bosrijker gebied is geworden. Nu is het ook een bebost gebied. Archeologen weten niet of het gebied in de Romeinse tijd nog verder is ontbost voor het branden van de ovens, of dat er al te weinig hout was en dat ze het hout van elders moesten aanvoeren.

Misbaksels in Museum Het Valkhof

Misbaksels in Museum Het Valkhof

Wat wel is teruggevonden, ook bij de opgraving waar Stephan aan heeft bijgedragen, zijn enorme kuilen die door de Romeinen waren uitgegraven voor de winning van klei en leem. Deze kuilen hebben ze vervolgens opgevuld met enorm veel houtskool en as, de afvalproducten die overblijven in de ovens. Wat je daarnaast vindt zijn de zogenaamde misbaksels. In een oven heb je namelijk delen waar het heter is en waar het minder heet is en dat heeft gevolgen voor het bakken van de bakstenen. Waar het te heet is, smelt het bijna en vervormt het. Waar de temperatuur te laag is worden de bakstenen niet voldoende gebakken. Ze zijn te zacht en dus ook niet te gebruiken. Dat belandt allemaal in de stortplaats en dat is teruggevonden bij de opgraving.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de Nederlandse Limes Samenwerking.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de Nederlandse Limes Samenwerking.

s2 afl 10: Fort Vechten

De Neder-Germaanse Limes is genomineerd als Unesco Werelderfgoed. Een van de genomineerde plekken is Fort Vechten, dat na Nijmegen het vroegste fort in Nederland is. De locatie van Fort Vechten was zeer strategisch gekozen. Deze hooggelegen plek langs de Rijn lag vlak bij de Vecht, een rivier die verbonden was met het Flevomeer. De Romeinse vloot gebruikte deze route om via het noorden Germania binnen te vallen. Rien Polak (Radboud Universiteit) doet al bijna 40 jaar onderzoek naar de archeologie van Vechten en weet me dan ook alles te vertellen over het fort. Daarnaast is Rien nauw betrokken bij het nominatieproces als medewerker van de Nederlandse Limes Samenwerking. Hij vertelt wat het betekent als de Neder-Germaanse Limes Werelderfgoed wordt.

Breng een bezoek aan fort Vechten:

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de Nederlandse Limes Samenwerking.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de Nederlandse Limes Samenwerking.

s2 afl 9: Miles away from home

In het tweede deel van het interview met Marenne Zandstra gaan we dieper in op haar proefschrift Miles away from home. Om erachter te komen waar de soldaten in de 1e eeuw n.Chr. vandaan kwamen, heeft Marenne onderzoek gedaan naar drie archeologische bronnen: graffiti (ingekraste namen), militaria (uitrustingen en paardentuig) en fibulae (kledingspelden). De schriftelijke bronnen zoals inscripties en historische geschriften zijn namelijk beperkt. Haar onderzoek brengt interessante nieuwe inzichten aan het licht. In de podcast vertelt ze hierover. Tenslotte krijgen we nog iets meer te horen over de toekomstplannen van Museum Het Valkhof.

wit-op-rood-liggend.png

Met dank aan:

s2 afl 8: Romeins Nijmegen: legerplaats en stad

De Neder-Germaanse Limes is genomineerd als Unesco Werelderfgoed. De stad Nijmegen kent een rijke Romeinse geschiedenis en heeft dan ook meerdere plekken op de nominatielijst staan. Ik spreek hierover met Marenne Zandstra, conservator archeologie in Museum Het Valkhof. Ze vertelt over het belang van Nijmegen als legerplaats en stad. In het museum laat ze me bijzondere objecten zien waar ze in de podcast meer over vertelt.

Nijmegen was een belangrijke legerplaats. Al in 19 v.Chr. werd hier een enorm legerkamp gebouwd. Op dat moment was het doel nog om Germania te veroveren. De legioenen trekken na een paar jaar weg, al blijft er wel een commandopost. Na de Bataafse opstand wordt er 30 jaar lang nogmaals een legioen in Nijmegen geplaatst. Militair gezien is Nijmegen dus een belangrijke plek, maar we kennen het ook als de hoofdstad van de Bataven. De Romeinen bouwden Oppidum Batavorum en later ook Ulpia Noviomagus.

Meer weten?

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de Nederlandse Limes Samenwerking.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de Nederlandse Limes Samenwerking.

s2 afl 7: Romeinen langs de Rijn

Vanaf 1 juni 2020 is in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden de tijdelijke tentoonstelling ‘Romeinen langs de Rijn’ te zien. Ik spreek met conservator Jasper de Bruin. Hij vertelt me dat de tentoonstelling enerzijds aan de bezoekers laat zien wat er over de Romeinen bekend is. De meest recente inzichten zijn hierin meegenomen. Anderzijds wil Jasper een ander beeld van de Romeinse limes tonen. Vaak ligt de focus toch op de forten en de soldaten. Deze tentoonstelling laat zien wie er verder in en rondom de forten woonden en hoe de omgeving eruitzag. Wil je weten welke nieuwe inzichten er zijn, wat de bijzondere objecten op de tentoonstelling zijn en welke nieuwe onderzoeksprojecten het RMO gaat opstarten? Luister dan de aflevering.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de Nederlandse Limes Samenwerking.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de Nederlandse Limes Samenwerking.

s2 afl 6: Wee de overwonnenen

Alexander van de Bunt is archeoloog, schrijver en freelance fotograaf. Hij werkt bij Landschap Erfgoed Utrecht waar hij onder andere het meldpunt archeologie leidt. De mooiste vondsten en verhalen deelt hij als schervendokter bij Utrecht Altijd. Op dit moment is zijn eerste boek verschenen: 'Wee de overwonnenen'. Hij vertelt waarom dit boek een mooie basis is om meer over de Romeinse Limes te leren.

S2 afl 5: Van detectorvondst tot verhaal

Rectificatie interview: Stijn Heeren werkt voor de Vrije Universiteit in Amsterdam, niet voor de Universiteit van Amsterdam.

Wil Kuijpers is sinds 1976 detectoramateur. Jarenlang zocht hij in het baggermateriaal uit de Loowaard in Gelderland naar archeologie. Honderden Romeinse vondsten kwamen naar boven. Na het registreren van alle vondsten in PAN enkele jaren geleden, is Wil een onderzoek gestart. Heeft er in de Loowaard een Romeins Castellum gestaan? In deze aflevering deelt Wil zijn onderzoeksresultaten en geeft hij een andere kijk op archeologisch onderzoek aan de hand van baggervondsten.

S2 afl 4: Wie de schoen past...

Een echte mannenwereld, dat is het beeld dat bestaat over de Romeinse tijd in Nederland. Soldaten wonen en werken in de forten en op de wachttorens en verdedigen de grens. Maar waar zijn dan de vrouwen? Er wordt steeds vaker bewijs gevonden dat er wel degelijk vrouwen en kinderen binnen de forten woonden. Carol van Driel Murray is gespecialiseerd in leer en heeft veel onderzoek gedaan naar de vondsten binnen de forten. Een heel duidelijk bewijs zijn de vrouwen- en kinderschoenen die zijn teruggevonden. In deze podcast vertelt Carol van Driel-Murray alles over haar onderzoek naar leer. Het levert veel nieuwe kennis op, niet alleen over vrouwen en kinderen, maar ook over de soldaten. Het is duidelijk dat het huidige beeld op veel vlakken zal moeten worden bijgesteld. 

Deze serie is tot stand gekomen dankzij Romeinse Limes Nederland

Deze serie is tot stand gekomen dankzij Romeinse Limes Nederland

S2 afl 3: Een tempel in Elst

Het maakt niet uit of je man of vrouw bent of waar je vandaan komt, geloof is iets universeels. Bovendien is het van alle tijden. In Elst is een bijzondere plek waar geloof al zeker 2000 jaar een belangrijke rol speelt. Karin Besjes en Goris Kimmel vertellen in deze podcast alles over de resten van twee Romeinse tempels die zich binnen de Grote Kerk in Elst bevinden. De verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog hebben ervoor gezorgd dat deze resten zijn teruggevonden en blootgelegd. Deze aflevering van De Limes Leeft is extra bijzonder, omdat ooggetuige Theo Martens vertelt hoe hij in 1944 als 15-jarige jongen zag dat de Grote Kerk werd beschoten en uiteindelijk meerdere dagen in brand stond. 

Deze serie is tot stand gekomen dankzij Romeinse Limes Nederland

Deze serie is tot stand gekomen dankzij Romeinse Limes Nederland