afbeelding podcast: Opgraving van een poort van het legioenskamp (foto: ADC/Archol)
Sinds deze zomer is de Neder-Germaanse Limes Unesco Werelderfgoed. Twee van de erkende locaties liggen in Valkenburg (Zuid-Holland). Het gaat om het castellumterrein in Valkenburg centrum en de vicus in Valkenburg De Woerd. Er is echter nog veel meer gevonden. Zo deden archeologen afgelopen jaar een spectaculaire vondst op het vliegveld van Valkenburg. Ze vonden een legioenskamp! Wouter Vos was bij dit onderzoek betrokken en vertelt over de vondst en wat dit betekent voor de geschiedenis van deze plek.
Elke nieuwe vondst levert een puzzelstukje op dat het verhaal van Romeins Valkenburg completer maakt of juist verandert. Ook roept het nieuwe vragen op en worden nieuwe hypotheses opgesteld. De vondst van het legioenskamp heeft op dat gebied heel wat teweeg gebracht. Wouter bespreekt nog enkele hypotheses die niet in de podcast pasten, maar zeker de moeite waard zijn om over na te denken. Daarom zijn ze hieronder uitgeschreven.
Zijn de Romeinen al eerder in Valkenburg geweest?
Het legioenskamp is in de herfst/winter van 39 n.chr. gebouwd. Met behulp van dendrochronologie is dat bewezen. Er is ook gebruik gemaakt van ouder materiaal uit 34/35 n.Chr. dat vermoedelijk vanuit Duitsland hierheen is vervoerd. Dat suggereert dat de Romeinen bewust voor deze plek hebben gekozen en de plek al kenden. Er zijn in Valkenburg verschillende vondsten gedaan uit de tijd van keizer Tiberius die hierop zouden kunnen wijzen. Wellicht waren de Romeinen voor het eerst in dit gebied tijdens de campagnes van Germanicus in 15/16 n.Chr. Het fort in Velsen (Noord-Holland) wordt ook in deze periode gebouwd, dus het zou zo maar kunnen. Daar zijn alleen nog geen harde bewijzen voor gevonden. Nog verder terug voer Drusus ook al rond in de wateren van ons land tijdens de verovertochten van het noorden. Het is daarom heel waarschijnlijk dat de Romeinen de delta van de Rijn en de plek waar ze het legioenskamp bouwden al kenden.
Is het legioenskamp hergebruikt door Corbulo?
Een interessante gedachte is dat de plek niet alleen voor de invasie van Brittannië is gebruikt, maar dat ze er later nog zitten. Na het bouwen van het fort wordt het in onderhoud gehouden. In een wilde hypothese van Wouter komt dan in 42 n.Chr. het 20ste legioen dat afzakt langs de Rijn, voordat ze de oversteek naar Engeland maken in 43 n.Chr. Het is niet bekend hoe ze de oversteek maken, maar het vermoeden is buitengaats, dus overzee. Wellicht is de oversteek zo gevaarlijk dat ze dit niet nogmaals herhalen en is dat de aanleiding om het kanaal van Corbulo aan te leggen. Als Corbulo in 47 n.Chr. wordt teruggeroepen achter de Rijn, krijgt hij namelijk de opdracht om een kanaal te graven. Dat komt niet uit de lucht vallen, daar zit een gedachte achter. De militaire infrastructuur moet op orde worden gebracht. Vanaf de Rijn moet men altijd naar Engeland kunnen.
Een opvallend gegeven is dat aan de noordkant van het legioenskamp geen gracht ligt, maar een vaart. Een gracht is 5/6 meter breed, maar deze vaart is meer dan 10 meter breed. Die gaat richting het westen. Ook ligt er een stelsel van kreken die noordwest/zuidoost georiënteerd zijn. Deze staan onder invloed van het getijde. Het vermoeden bestaat dat een aantal van die kreken bevaarbaar waren en dat de vaart aansloot op een van die kreken. Voorbij de strandwallen sloot een aantal kreken aan op het 'bekende' Kanaal van Corbulo naar het zuidwesten richting Forum Hadriani en de Maasmond. De idee is dus dat het Kanaal in eerste instantie niet liep van de Rijn bij Leiden (Matilo), maar dat het kanaal in eerste instantie juist vanaf Valkenburg wordt gegraven, vanaf de noordelijke vaart. Er wordt aangesloten op een kreek in de richting van de Vliet bij Leiden Roomburg en zo wordt een verbinding naar het zuiden in de richting van de Maasmond gemaakt. En misschien dat van daaruit het kanaal wordt doorgetrokken richting Zeeland, om uit te komen bij Domburg, waar de Romeinen met de Schelde in de rug de oversteek konden maken naar Engeland.
Kaart met de positie van de legioensvesting met de vaart en kreken (vos Archeo): 1. castellum 2. Veldzicht. 3. Marktveld/Weerdkampen. 4. Woerd. 5. vliegveld Valkenburg
a) gebouwen; b) wegen; c) legioensvesting; d) Rijn en zijgeulen (estuarium); e) opgravingsputten
Corbulo kan het legioenskamp hebben gebruikt voor zijn legioenen om het kanaal vanaf Valkenburg naar de Vliet en naar de Maasmond te graven. Als hij rond 49/50 n.Chr. klaar is vertrekt hij weer. Deze datering is met behulp van dendrochronologie op palen uit de beschoeiing van het kanaal gekomen. Het fort raakt vanaf dat moment wellicht buiten gebruik. De kreken en vaart bij Valkenburg worden op dat moment met moeite opengehouden. De Romeinen kunnen zich hebben afgevraagd waarom ze de bocht nemen richting Valkenburg. Waarom niet in een rechte lijn door naar de Rijn? Dan kan het kanaal in tweede instantie dus richting de plek bij Leiden Roomburg (Matilo) zijn gegraven. Het fort bij Matilo ontstaat ook pas rond 70 n.Chr. Een vroegere post is mogelijk, maar nog niet gevonden.
Toekomstig onderzoek
Door een nieuwe vondst ontstaat zo een kettingreactie aan nieuwe hypotheses en gedachten. Deze zullen verder onderzocht moeten worden en misschien weten we over enkele jaren wel meer. Of komen de archeologen er toch achter dat ze er helemaal naast zaten?
Meer weten?
Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.